اسطوخودوس
اسطخودوس از خانواده ( Lamiaceae Labiatae) و جنس Lavandula angustifolia مي باشد.
“اسطوخودوس” گياهي چند ساله و چوبي با ساقه ضخيم و قهوه اي رنگ بوته اي و پرپشت وبه ارتفاع ۶۰-۴۰ سانتيمتر است .
از اختصاصات اين گياه آن است که برگ هاي باريک و بلند با لبه برگشته و پوشيده از کرک هاي پنبه اي دارد و از کناره برگ هاي آن ساقه هاي کوتاه برگدار ظاهر مي شود.
گلهاي آن به رنگ بنفش و به صورت سنبله ميباشد. قسمت مورد استفاده اين گياه ، گلها و سرشاخههاي گلدار آن است. اسطوخودوس بوي بسيار مطبوعي دارد. طعم آن تلخ است و به علت بوي مطبوع آن در عطر سازي مصرف ميشود. اسانس اسطوخودوس که از تقطير گل و سرشاخههاي گلدار اين گياه بدست ميآيد مايعي است زرد رنگ يا زرد مايل به سبز که داراي بوي مطبوعي است.
اسطوخودوس کلمه يوناني است، يعني حافظ الروح، در زبان فارسي دري به آن شاه سپرم و در عربي انس الروح ميگويند.
ابوريحان بيروني در اين رابطه حتي نام اسطوخودوس را بر گرفته از سَتوخس رومي به حساب آورده است .ديوسكوريد مي گويد:>> نام اسطوخودوس از نام يکي از جزيره هايي است که آن را از آنجا مي آورند.» وحکيم سيد محمد تنکابني، اسطوخودوس را واژه اي يوناني و به معناي حافظ الارواح ذکر کرده است. اما از آنجاييكه نام اسطوخودوس (lavandula) از ريشه لاتين lavare به معناي “شستن” گرفته شده است دليل اين نامگذاري احتمالاً به اين علت بوده که در تميز کردن و شستن زخم ها كاربرد داشته است .
محل رويش
گياه اسطوخودوس در بيشتر نقاط دنيا به حالت خودرو مي رويد، معمولاً در جنگل هاي غير انبوه، تپه هاي خشک و دامنه هاي کم ارتفاع و گاهي هم در سواحل درياها رشد مي کند و در هر حال معمولاً از دامنه هاي ۱۵۰۰ متري بالاتر نمي رويد. اين گياه در اروپا به ويژه در جنوب فرانسه ، مناطق مديترانه، تورنتو ، شمال آفريقا و جزاير قناري به طور طبيعي رشد مي کند و اعراب و ايرانيان از قرن ها پيش با آن آشنا بوده اند، هر چند هيچ گاه گياه بومي اين مناطق نبوده است
كاشت اسطوخودوس در ايران در بسياري از پاركها و مناطق سبز تهران در سالهاي اخير توسعه داده شده است
ترکيبات شيميايي
سرشاخه هاي گلدار گياه اسطوخودوس داراي ۱-۳ درصد اسانس ميباشد ، كه در گونه ها و واريته هاي مختلف متفاوت ميباشد .
اسانس اسطوخودوس داراي حدود ۴۰ درصد استات ليناليل است همچنين لينالول ، سينئول ، روزفوران ، اپوكسايد ، منتون ، ايزومنتون و ترانس دي هيدرو كاروون تركيبات اصلي اسانس اسطوخودوس مي باشند .
در آن ترکيباتي نظير اسيد بوتيريک ، اسيد پروپيونيک و اسيد والريک ، لينالول آزاد و ژرامبول وجود دارد .
اسطوخودوس حاوي تانن به ميزان ۵ – ۱۰ درصد و كومارين ، فلاوونوئيدها و فيتو استرولها مي باشد .
خواص درماني
اسطوخودوس در طب سنتي ايران جايگاه خاصي داشته و از قديم الايام مصرف مي شده . بايد دانست که انواع ويتامين ها در ميوه ها، سبزي ها و محصولات مختلف حيواني و گياهي وجود دارد كه مي تواند جايگزين ويتامين هاي مصنوعي شود و مبتلايان به کمبود ويتامين، به جاي اينکه به منابع طبيعي “که اثر آن ها بهتر و قاطع تر است متوسل شوند، به محصولات مصنوعي پناه مي برند
تنوع تاثيرات اسطوخودوس عموماً بر پيچيدگي ساختمان شيميايي آن دلالت دارد.
. ابن سينا، اسطوخودوس را مرکب از گوهر خاکي سرد و آتشين لطيف معرفي كرده . درباره خواص آن چنين مي گويد: «به وسيله تلخي که در آن است گدازنده و لطافت بخش است و تناول آن بند آمدگي ها را باز مي کند و اندک قبوضيتي دارد که بدن و درون را توان دهد و عفونت را جلوگيري کند.»
– اسطوخودوس يك داروي مناسب براي بي خوابي ناشي از خستگي جسماني، تنش هاي فکري ، اضطراب يا حتي بيش فعالي مغز به حساب مي آيد.
از چشم انداز طب ايراني، بي خوابي هاي ناشي از غلبه خشکي ناشي از خلط سودا بر دماغ را برطرف مي سازد.
محققان انگليسي طي تحقيقات خود به اين نتيجه رسيدند که استفاده از اسطوخودوس در رفع بيخوابي، همانگونه که در طب سنتي آز آن استفاده ميشده، تاثير به سزايي دارد.
در بيمارستانهاي انگليس، براي رفع بيخوابي به بيماران بالشهايي داده ميشود که درون آن اسطوخودوس وجود دارد.
تجربيات کدک و مونيه و لزيور نشان داده است که اسانس اسطخدوس يک خواب آور واقعي است. هم چنين قابليت تحريک مغز و نخاع را کم کرده و نوعي مخدر خواب آور مي باشد
ولي براي اينکه اثر خواب آور اسطخدوس زيادتر شود آن را با سنبل الطيب والريال مخلوط ومصرف مي كنند .
پنج گرم اسطخدوس و ده گرم ريشه سنبل الطيب را در دو الي سه فنجان آب جوش، به مدت پنج دقيقه دم کرده، قبل از خواب صرف شود.
آنچه در خاصيت اسطخدوس عجيب به نظر مي رسد، اين است که علاوه بر خواب آور بودن، مقوي قلب و اعصاب است
لئوس کارليه مي نويسد:
اگر مدت چند هفته آن را مصرف کنند، مقوي است و در مورد معالجه رعشه اعضاي بدن، سرگيجه، انواع سردرد، فراموشي و عصبانيت تأثير فراوان دارد.
به جرأت مي توان گفت که دانشمندان اروپا اين خواص اسطخدوس را از پزشکان قديم فرا گرفته و از کتب آنان اخذ کرده اند، زيرا ما عين معرفي اين خواص را در کتاب ها مي بينيم، چنان که در قرابادين کبير، جلد ۱، صفحه ۲۰۴ ضمن شرح خواص اسطخدوس عيناً مانند کتاب لئوس کارليه، به تقويت قلب، دماغ، درمان رعشه، دوار (سرگيجه)، درد اعصاب و تقويت ذهن اشاره مي کند و مخصوصاً مي نويسد:
اسطخدوس مقوي قواي دماغي و جاروب دماغ است و مغز را از جميع فضول بلغميه و سوداويه پاک مي گرداند و نيز براي درمان صرع و ماليخوليا و نسيان
يا فراموشي نافع است و چون گل آن را مربا سازند، با شکر يا عسل و هر شب به اندازه اي که از گل آن يک مثقال محتوي باشد تناول نمايند و به آن ادامه دهند رافع غم و وسواس و موجب تفريح است تفريحي قوي و طرز تهيه مرباي اسطخدوس مانند ساير مرباها است و مقدار شکر يا عسل برابر وزن اسطخدوس بايد باشد و اگر در هر روز ۱۵ گرم از اين مربا خورده شود تفريح آورد و مقوي حافظه و ذهن است و ساير خواص که ذکر شد نيز بر آن مترتب مي باشد؛ به همين منظور مي توان شربت اسطخدوس را نيز تهيه کرد به اين ترتيب که صد گرم اسطخدوس خشک را در ۹۰۰ گرم گلاب يک شب تا صبح بخيسانند و صبح به طور ملايم بجوشانند تا ثلث آن باقي بماند. سپس صاف کرده ۴۵۰ گرم عسل در آن داخل نموده بجوشانند تا قوام آن مانند شربت غليظ شود، روزي ۲ قاشق آش خوري تناول نمايند .
.- خاصيت ديگر اسطخدوس که بسيار جالب و حائز اهميت است، خاصيت ضدعفوني آن است.
طبق تحقيقات دقيقي که کليو و همکارانش انجام داده اند، اسانس اسطخدوس، استافيلوکوک و باسيل تيفيک را در پلاک هاي ژلوز از بين مي برد. دم کرده اسطخدوس، باسيل تيفيک را در مدت ۴۸-۲۴ ساعت نابود مي کند.
بنابراين اسطخدوس را مي توان به عنوان يک داروي مؤثر براي درمان مطبقه (تيفوئيد) تجويز کرد و اثر آن در اين بيماري، مانند آنتي بيوتيک هاي جديد انواع کلرامفنيکل) است)
با اينکه گروهي از محققان معروف با کارهاي علمي خود ثابت کرده اند که اسطخدوس در نابود کردن باسيل هاي تيفيک همان کار کلرامفنيکل را مي کند، با اين همه، اذهان عمومي پزشکان دنيا به سبب نفوذ تبليغات جديد حاضر به قبول اين حقيقت نيستند.
اسطخدوس علاوه بر تأثيري که روي باسيل هاي تيفيک دارد، بر استافيلوکوک و ساير ميکروب هاي عمومي نيز مؤثر است، به اين جهت “به طوري که لئونس کارليه و ديگران ثابت کرده اند” اين گياه براي درمان تمام عفونت هاي مجاري تنفس، آسم، سياه سرفه و گريپ مفيد واقع مي شود. حتي به طوري که پلانشون در کتاب مفردات پزشکي مي نويسد از نظردارويي خواص ضدعفوني و التيام دهنده اي که دارد آن را براي پانسمان زخم ها به صورت پماد به کار مي برند پلانشون مي نويسد: از گل اسطخدوس، ماده اي استخراج ميكنند که در التيام زخم ها مؤثر است.پزشکان قديم ايران به خاصيت ضدعفوني اسطخدوس واقف بوده و آن را براي درمان عفونت اخلاط به کار مي بردند. مخصوصاً در کتاب قرابادين کبير، جلد اول، صفحه ۲۰۴، چاپ هند، مي نويسد:طبيخ آن تا سه درهم (هر درهم معادل ۵/۳ گرم است) در امراض سينه و سعال {(سرفه)} و نزلات از زوفاي خشک قوي تر است.
اسطوخودوس مشكلات هاضمه را برطرف مي كند . مقوي معده است . كرم هاي معده و روده را از بين مي برد .
طپش قلب را از بين مي برد .
در درمان انواع سردردها موثر است .
در درمان مشكلات پوستي موثر است .
سرفه را برطرف مي كند. براي بيماري آسم موثر است .
گرفتگيها را باز ميكند . ادرار آور است . براي رفع بيماريهاي مجاري ادرار مفيد است . ترشحات زنانه را كم مي كند .
معرق است و تب را پايين مي آورد .
براي تقويت عمومي بدن خوب است
از آن ميتوان به عنوان مسهل و تميز کننده استفاده کرد :
- اگر دست و پاي شما خواب ميرود از اين گياه استفاده کنيد.
براي پيشگيري از آب آوردن بدن دم کرده اسطوخودوس بنوشيد
اسطوخودوس غم واندوه را برطرف مي كند . حافظه را تقويت مي كند .
- براي رفع حالت تهوع و سرگيجه مفيد است.
براي معالجه ضعف اعصاب مفيد است .
در درمان نقرس ، رماتيسم و آرتروز مفيد مي باشد .
براي برطرف کردن رعشه و سرگيجه حدود ۵ گرم از پودر آن را با عسل مخلوط کرده و هر شب بخوريد.
- براي رفع بيخوابي يک قطره از روغن اسطوخودوس را روي يک تکه پنبه بچکانيد و آن را داخل بالش خود قرار دهيد خواب مطبوعي براي شما ميآورد.
زخمهاي کهنه را با ماليدن اسانس اسطوخودوس که در الکل حل کردهايد برطرف کنيد.
براي رفع خستگي و آرامش چند قطره روغن اسطوخودوس را در وان آب گرم ريخته و براي مدت يک ربع ساعت در آن دراز بکشيد
محققان ايتاليايي معتقدند که روغن اين گياه ميتواند از تشکيل کلوني ژنهاي جهش يافته که عامل بروز سرطان هستند، جلوگيري کرده و در نتيجه خطر ابتلا به انواع سرطانها را کاهش دهد.
براي برطرف کردن بوهاي نامتناسب در منزل چند قطره روغن اسطوخودوس را در آب ريخته و بگذاريد به آرامي بجوشد عطر مطبوعي را در هوا پخش ميکند
بر اساس مطالعات متعددي که روي اسطوخودوس انجام گرفته، روغن اين گياه، استرس بعد از عمل را در بيماراني که عمل جراحي قلب انجام دادهاند، کاهش ميدهد و از اضطراب زناني که تحت همودياليز قرار ميگيرند، ميکاهد.اضطراب مي تواند عوارض نامطلوبي بر جنين و مادر بر جاي گذاردد . يکي از روش هاي کاهش اضطراب رايحه درماني است. لذا اين مطالعه با هدف تعيين تاثير استنشاق اسانس اسطوخودوس بر ميزان اضطراب مرحله اول زايمان زنان نخست زا انجام گرديده.اسانس اسوخودوس ميزان اضطراب آشکار زايمان را تا زمان ?? دقيقه پس از استنشاق کاهش مي دهد.پيشنهاد مي شود در هر زماني از مرحله اول زايمان که زنان احساس اضطراب داشتند، از استنشاق اين اسانس استفاده کنندمطالعات بيشتري جهت موثر بودن اسانس اسطوخودوس بر ميزان اضطراب پنهان زايمان لازم است.
اسانس اسطوخودوس که از تقطير گل و سرشاخه هاي گلدار اين گياه به دست مي آيد مايعي است زردرنگ يا زرد مايل به سبز که داراي بوي مطبوعي است كه در عطر سازي استفاده مي شود .
موارد منع مصرف.
اسطوخودوس براي افراد صفراوي مزاج مناسب نمي باشد و بايد همراه سكنجبين يا كتيرا استفاده شود.
